Ο υπερβολικός δανεισμός, τα μικροοικονομικά μας λάθη, οι μακροοικονομικές αιτίες της κρίσης, η πολυπλοκότητα του καπιταλισμού, οι επόμενες προκλήσεις και η ευρωπαϊκή λύση.

Τα θεμέλια, η πηγή ζωής, το κυκλοφοριακό δίκτυο καλύτερα της προηγμένης δύσης, δεν είναι άλλο από το πολύπλοκο χρηματοπιστωτικό της σύστημα, το οποίο έχει «κατασκευασθεί» σταδιακά (αργά και μεθοδικά στην Ευρώπη), κατά τη διάρκεια της τελευταίας χιλιετίας. Η τεράστια οικονομική μας πρόοδος, ιδιαίτερα αυτή των τελευταίων δεκαετιών, στηρίχθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στην ομαλή λειτουργία του χρηματοπιστωτικού μας συστήματος, η οποία «επέτρεψε» τον συνεχώς αυξανόμενο (και μέχρι πρότινος σχετικά ελεγχόμενο) δανεισμό των ιδιωτών, των επιχειρήσεων και των κρατών, ενισχύοντας έτσι τόσο τις επενδύσεις, όσο και την κατανάλωση.  

Ο δανεισμός αυτός στηρίχθηκε στην ιδιοκτησία η οποία, μαζί με την ελεύθερη αγορά και τα χιλιάδες «μάτια» που διαθέτει (υπεύθυνα τόσο για τη δημιουργική καταστροφή, όσο και για την πρόοδο μέσα από διαδοχικές κρίσεις), «θεμελιώνει» το καπιταλιστικό σύστημα. Χωρίς καμία αμφιβολία, εάν δεν υπήρχε η έννοια της ιδιοκτησίας, εάν δηλαδή δεν ήταν απόλυτα προστατευμένη από το καπιταλιστικό σύστημα και τη δημοκρατία (νόμοι, θεσμοί), δεν θα μπορούσε να «αναπτυχθεί» η πίστωση - αφού ουσιαστικά βασίζεται στις «εμπράγματες» εγγυήσεις.

  Ο ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΟΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ

 Θεωρώντας ότι η σημαντικότερη αιτία της κρίσης είναι ο υπερβολικός δανεισμός (για παράδειγμα, από το 2003 έως τα μέσα του 2008 ο δανεισμός στις Η.Π.Α. αυξανόταν ετήσια κατά 7%, ενώ στη Βρετανία κατά 10%), συνεχίζουμε με τη διαπίστωση πως η ιδιοκτησία δεν είναι η άμεσα «υπεύθυνη», αφού αποτελεί μόνο την εγγύηση για την παρεχόμενη πίστωση - με την έννοια ότι ο δανειοδοτούμενος θα υποχρεωθεί να επιστρέψει το δάνειο του, έτσι ώστε να μην διακινδυνεύσει την περιουσία του.

Ο βασικός στόχος άλλωστε των δανειοδοτών δεν είναι η «κατάσχεση» της περιουσίας που τοποθετήθηκε σαν εγγύηση, αφού κάτι τέτοιο είναι συνδεδεμένο με απρόβλεπτα πολλές φορές κόστη (για παράδειγμα, το κόστος των κατασχέσεων στις Η.Π.Α. υπολογίζεται στις 50.000 $ ανά κατοικία), αλλά η είσπραξη των δανείων τους εντόκως – με κέρδος δηλαδή. Άμεσος «υπεύθυνος» για την πίστωση είναι τα πάσης φύσεως έσοδα των δανειοδοτουμένων - όπως οι μισθοί για τους εργαζομένους, οι εισπράξεις για τις επιχειρήσεις και τα έσοδα (κυρίως τα φορολογικά) για τα κράτη. 

  Εξετάζοντας περαιτέρω το δανεισμό, διαπιστώνουμε ότι διατηρείται σε σχετικά φυσιολογικά επίπεδα, όταν για την αποπληρωμή του υπολογίζονται υφιστάμενα μεγέθη. Για παράδειγμα, όταν για να αποπληρώσουν τα δάνεια τους οι εργαζόμενοι (τα οποία λαμβάνουν για να χρηματοδοτήσουν ανάγκες ή επιθυμίες που δεν μπορούν να καλύψουν με τους παρόντες μισθούς τους), «χρησιμοποιούν» το μέρος εκείνο του μισθού που τους περισσεύει, μετά από την αφαίρεση των σταθερών εξόδων τους (αντίστοιχα, οι επιχειρήσεις τα καθαρά κέρδη τους και τα κράτη τα ετήσια πλεονάσματα τους). Το «πρόβλημα» αυτό (η πίστωση είναι πάντοτε πρόβλημα) λύνεται από το «σύστημα» μας, αρκεί να μας εξασφαλίζει σταθερότητα (για παράδειγμα, συνεχή απασχόληση για τους εργαζομένους, σταθερό τζίρο για τις επιχειρήσεις και διατήρηση των εσόδων για τα κράτη).

 Ο δανεισμός όμως ξεφεύγει από τα σχετικά φυσιολογικά επίπεδα, όταν για την αποπληρωμή του υπολογίζονται μελλοντικά μεγέθη. Για παράδειγμα, όταν στους εργαζομένους δεν περισσεύουν χρήματα για τα δάνεια τους και χρησιμοποιούν τις αυξήσεις του μισθού που πιστεύουν ότι θα πάρουν στο μέλλον - όταν δανείζονται δηλαδή εκ νέου, για να αποπληρώσουν προηγούμενα δάνεια, μεταθέτοντας τη λύση του προβλήματος στο μέλλον (στις επιχειρήσεις όταν προεξοφλούνται μελλοντικές προσδοκίες και στα κράτη αυξήσεις του ΑΕΠ ή μειώσεις των δαπανών λειτουργίας τους). Στην προκειμένη περίπτωση, το «σύστημα» μας ευρίσκεται αντιμέτωπο με ένα πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα, αφού θα πρέπει να μας εξασφαλίζει τόσο τη συνεχή ανάπτυξη, όσο και τη σωστή διανομή των εσόδων που προέρχονται από αυτήν την ανάπτυξη - επί πλέον βέβαια της σταθερότητας που αναφέραμε προηγουμένως.  

 Ο δανεισμός «εκτροχιάζεται» στην κυριολεξία (κάτι που κατά τη γνώμη μας συμβαίνει σήμερα σε πολλές χώρες), όταν για την σταδιακή αποπληρωμή του υπολογίζονται, επί πλέον των υφισταμένων «απολαβών» και των μελλοντικών «δίκαιων» αυξήσεων, κερδοσκοπικά έσοδα. Παράδειγμα το πρόσφατο παρελθόν των Η.Π.Α., όπου πολλοί εργαζόμενοι (ιδιαίτερα των πολύ χαμηλών εισοδηματικών τάξεων) υπολόγιζαν, για την αποπληρωμή των δανείων τους, τις μελλοντικές αξίες των ακινήτων τους, τα οποία αγόραζαν με κεφάλαια σχεδόν εξ ολοκλήρου δανειακά. Στην προκειμένη περίπτωση, «απαιτήθηκε» από το σύστημα όχι μόνο η εξασφάλιση της σταθερότητας, της συνεχούς ανάπτυξης και της σωστής διανομής των «κερδών» σε όλους τους συμμετέχοντες, αλλά, επί πλέον αυτών, η επίτευξη εσόδων κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Το αποτέλεσμα ήταν, όπως το διαπιστώσαμε μέσω της πρόσφατης κρίσης, η «υπερφόρτωση» του, η οποία μας οδήγησε σχεδόν στην καταστροφή.   

 Τέλος, η κυοφορούμενη δημοσιονομική κρίση, η οποία «προβλέπεται» ότι θα ξεσπάσει σύντομα (τουλάχιστον στις Η.Π.Α. και τη Βρετανία), ολοκληρώνοντας το πρώτο στάδιο της διορθωτικής πορείας του συστήματος, θα παρουσιάσει πιθανότατα το γενικότερο πρόβλημα του δανεισμού στο πραγματικό του μέγεθος – ενδεχομένως από μία καινούργια οπτική γωνία.

  ΤΑ ΜΙΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΑΣ ΛΑΘΗ

Έχουμε την άποψη ότι, τόσο όσον αφορά το μέγεθος του δανεισμού, όσο και τις υπόλοιπες, από μικροοικονομικής πλευράς, αιτίες της κρίσης, η κατάσταση μέχρι σήμερα παραμένει αμετάβλητη – τα «λάθη» μας δηλαδή συνεχίζουν να υφίστανται ως είχαν Για παράδειγμα, δεν έχουμε απαγορεύσει δια νόμου τα ανεξέλεγκτα, εγκληματικά «προϊόντα» τύπου CDO’s και δεν έχουμε ενισχύσει τον ανταγωνισμό στις εταιρείες αξιολόγησης πιστωτικών κινδύνων - ενδεχομένως με την ίδρυση αντίστοιχων ιδιωτικών στην Ευρώπη και κρατικών παγκοσμίως. Προφανώς, δεν είναι δυνατόν να περιμένομε σωστές αξιολογήσεις (τραπεζών, επιχειρήσεων, κρατών κλπ), όταν για να πραγματοποιηθούν πληρώνουν τα έξοδα οι ίδιοι οι αξιολογούμενοι!

Εκτός αυτών, δεν είναι δυνατόν να συνεχίσουμε να περιμένουμε αποδόσεις της τάξης του 25% (Deutsche Bank πρόσφατα!), θεωρώντας τες ταυτόχρονα απολύτως ασφαλείς – πόσο μάλλον να συνεχίζουμε να ασφαλίζουμε το ρίσκο με CDS της AIG ή όποιας άλλης ασφαλιστικής! Όσο μεγαλύτερες είναι οι αποδόσεις, στις οποίες στοχεύουμε, τόσο μεγαλύτερα και τα ρίσκα που αναλαμβάνουμε, ενώ καμία ασφαλιστική εταιρεία δεν μπορεί να υπολογίσει σωστούς συντελεστές, όταν πρόκειται για τεράστιες, αλλά μη αναμενόμενες ζημίες (όπως για παράδειγμα καταστροφικούς σεισμούς που συμβαίνουν σε πολύ αραιά χρονικά διαστήματα).Σε μία τέτοια περίπτωση (ανάλογη με τη σημερινή παγκόσμια κρίση), δεν έχει τη δύναμη να πληρώσει, αφού δεν έχει εισπράξει αντίστοιχα ασφάλιστρα, οπότε απλά χρεοκοπεί.      

  Επίσης, δεν έχουμε οχυρώσει επαρκώς τις τράπεζες μας απέναντι στους ξένους «εισβολείς» και δεν «εκλογικεύσαμε» την πολιτική των κινήτρων (Bonus) των πολυεθνικών – τουλάχιστον των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Για να καταλάβουμε πόσο επικίνδυνα υψηλά ήταν (συνεχίζουν να είναι) τα Bonus, αρκεί να αναφέρουμε ότι, σε μία συνάντηση επενδυτικών κεφαλαίων αντιστάθμισης κινδύνων (Hedge funds), στα γραφεία της Goldman Sachs στη Νέα Υόρκη το 2007, ένας από τους συμμετέχοντες σκέφθηκε, διαπιστώνοντας ότι ήταν παρόντες πάνω από  80 τραπεζίτες, με ετήσιες απολαβές άνω των 100 εκ. $ «Δεν είναι δυνατόν να συμβαίνει…..αδύνατον να συνεχιστεί».

 Τέλος, δεν περιορίσαμε το μέγεθος των τραπεζών και λοιπών επιχειρήσεων, έτσι ώστε να μην αποτελούν «συστημικούς» κινδύνους και δεν εντείναμε την εκπαίδευση των απλών καταναλωτών στα οικονομικά, έτσι ώστε τουλάχιστον να μην θεωρούν «εκ πεποιθήσεως» ασφαλείς τις τοποθετήσεις τους (επενδύσεις, καταθέσεις), και να ελέγχουν τις ενέργειες τους.

  Σε σχέση με την ανεπάρκεια των οικονομικών γνώσεων, ίσως αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού δεν έχει «συναίσθηση» των επιτοκίων – δεν καταλαβαίνει δηλαδή πόσο ακριβώς του κοστίζει το δάνειο που «αγοράζει». Για παράδειγμα, στην ερώτηση «σε πόσα χρόνια διπλασιάζεται το χρέος, όταν το ετήσιο επιτόκιο είναι 20%», μόλις το 36% των χιλίων ατόμων που ερωτήθηκαν έδωσε τη σωστή απάντηση («σε λιγότερο από 5 έτη»), ενώ ένα 20% απάντησε «δεν γνωρίζω».     

 Συμπερασματικά λοιπόν, αφού δεν λύσαμε ακόμη το «μικροοικονομικό» πρόβλημα (ούτε βέβαια το «μακροοικονομικό», όπως θα δούμε παρακάτω), δεν μπορεί να έχουμε διαφύγει από τον κίνδυνο, αλλά ούτε και να περιμένουμε την ουσιαστική ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας μας – πόσο μάλλον με την παγκόσμια αναδιανομή εισοδημάτων εν εξελίξει.

 Ειδικά εδώ, ας ελπίσουμε αισιόδοξα ότι, το «σημείο ισορροπίας» της παγκόσμιας αναδιανομής, το σημείο δηλαδή που θα ολοκληρωθεί η πορεία διόρθωσης της οικονομίας μας, δεν θα είναι κατά πολύ χαμηλότερο από αυτό που εξασφαλίζει ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο για το σύνολο του «εντεταγμένου» στο καπιταλιστικό σύστημα πληθυσμού.        

 ΟΙ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Η πρώτη αιτία της κρίσης από μακροοικονομικής πλευράς είναι χωρίς καμία αμφιβολία η μη ισορροπημένη κατανομή των ελλειμμάτων και των πλεονασμάτων παγκοσμίως (ιδιαίτερα τα υπερβολικά ελλείμματα των Η.Π.Α. και τα τεράστια πλεονάσματα της Κίνας).

Διευρύνοντας κάπως το θέμα, ξεκινάμε από τη διαπίστωση ότι, για να είναι εφικτή η ομαλή λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας θα πρέπει οι τράπεζες, οι ασφαλιστικοί οργανισμοί, οι χρηματιστηριακές εταιρείες, οι επενδυτικές επιχειρήσεις, τα συνταξιοδοτικά ταμεία, αλλά και τα ίδια τα κράτη, να λειτουργούν απόλυτα αποτελεσματικά. Όλοι οι παραπάνω φροντίζουν ουσιαστικά να διοχετεύονται οι πάσης φύσεως αποταμιεύσεις στους επενδυτές, γεγονός που προϋποθέτει κυρίως τη σωστή αξιολόγηση των πιστωτικών κινδύνων εκ μέρους τους. Με δεδομένο δηλαδή το ότι, όλες οι επενδύσεις είναι απόλυτα συνδεδεμένες με αντίστοιχο ρίσκο (ευθέως ανάλογο της «ευκαιρίας»), το «σύστημα» απαιτεί να αναλαμβάνεται το ρίσκο από αυτούς που επιθυμούν να ασχοληθούν επιχειρηματικά μαζί του και που είναι σε θέση να το κάνουν.

Περαιτέρω, οι αποταμιεύσεις αυτές, οδηγούμενες κατ’ αρχήν στις, σε μεγάλο βαθμό, ασφαλείς επενδύσεις, μας προσέφεραν την οικονομική, τεχνολογική και λοιπή υπεροχή μας απέναντι στους άλλους λαούς. Αργότερα, αφενός μεν οι αποταμιεύσεις μας μειώθηκαν (η κατανάλωση μας αυξήθηκε, ενώ ο παραγωγικός μας μηχανισμός αντικαταστάθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις υπηρεσίες), αφετέρου οι επενδύσεις μας χρηματοδοτήθηκαν με σημαντικά «ξένα» δανειακά κεφάλαια. Για παράδειγμα, από το 1999 έως τα μέσα του 2007 το έλλειμμα στο ισοζύγιο των Η.Π.Α. αυξήθηκε στα 4,6 τρις $ συνολικά, ενώ μέσα σε περίπου εννέα έτη το εξωτερικό χρέος της υπερδύναμης τετραπλασιάστηκε (στα συνολικά 13,4 τρις $).

  Τα δανειακά αυτά κεφάλαια προήλθαν κυρίως από τα χρηματικά πλεονάσματα των αναπτυσσομένων οικονομιών, τα οποία κατευθύνθηκαν προνομιακά στη «δύση», δόθηκαν σαν δάνεια δηλαδή, επειδή η τοποθέτηση τους «εκεί» θεωρούνταν περισσότερο αποδοτική και, κυρίως, ασφαλής – μία «πεποίθηση» που έχει σε μεγάλο βαθμό ανατραπεί από την πρόσφατη κρίση (όσο τουλάχιστον αφορά τις Η.Π.Α. και τη Βρετανία), αν και βρίσκεται ακόμη στο αρχικό της στάδιο.

  Εάν τα πλεονάσματα των αναπτυσσομένων οικονομιών είχαν διοχετευθεί επαρκώς στις δικές τους οικονομίες, καθώς επίσης εάν οι Η.Π.Α. (η Βρετανία και άλλες χώρες) δεν κατάφερναν να δανείζονται με τόσο υψηλούς ρυθμούς, εάν δεν εύρισκαν δηλαδή πρόθυμους δανειοδότες για να καλύψουν τα τεράστια ελλείμματα τους, δεν θα διογκωνόταν τόσο πολύ το πρόβλημα. Δεν θα είχαμε δηλαδή τόσο ελλειμματικές οικονομίες από τη μία πλευρά και τόσο πλεονασματικές από την άλλη, οπότε δεν θα είχαμε ποτέ οδηγηθεί σε μία τέτοια (κατά την άποψη μας άνευ προηγουμένου) τεράστια κρίση. Στην υποθετική αυτή περίπτωση, η ανάπτυξη των Ασιατικών οικονομιών θα στηριζόταν (υγιώς) στην εσωτερική τους κατανάλωση, ενώ ο δανεισμός της δύσης θα ήταν σε κάποιο βαθμό ελεγχόμενος.

Η δεύτερη, εξαιρετικά σημαντική αιτία της κρίσης, είναι η διατήρηση των επιτοκίων της αμερικανικής κεντρικής τράπεζας (Fed) σε πολύ χαμηλά επίπεδα, λόγω της συνεχιζόμενης ανεργίας, μετά το πέρας της χρηματιστηριακής «κρίσης του διαδικτύου» (2000) και τη σχετική ανάκαμψη της οικονομίας που ακολούθησε αργότερα.

Αντί δηλαδή να γίνει ένας διαφορετικός χειρισμός από τις Η.Π.Α. (Fed, Greenspan) σε σχέση με την ανεργία, αφού διαπιστώθηκε ότι η μείωση των θέσεων εργασίας οφειλόταν στην «μετανάστευση» του παραγωγικού μηχανισμού προς τις χώρες χαμηλότερου εργατικού κόστους, προτιμήθηκε η λύση της διατήρησης των υπερβολικά χαμηλών επιτοκίων, η οποία συνήθως λειτουργεί θετικά για τις επενδύσεις - κατ’ επέκταση για την απασχόληση και τον πληθωρισμό.

  Αυτή τη φορά όμως λειτούργησε θετικά για τις επενδύσεις και την απασχόληση στην Κίνα, διατήρησε σε φυσιολογικά επίπεδα τον «κανονικό» πληθωρισμό στις Η.Π.Α. και αλλού (αφού η αγορά τροφοδοτήθηκε από κινεζικά προϊόντα σε φθηνότερες τιμές), ενώ «εκτόξευσε» τον έντονα κερδοσκοπικό «πληθωρισμό» στις τιμές των αμερικανικών ακινήτων.

  Η πολιτική των χαμηλών επιτοκίων συντέλεσε αναμφίβολα τα μέγιστα στην έκρηξη της κερδοσκοπίας, στην υπερκατανάλωση και στον τεράστιο δανεισμό, ενώ τα επιτόκια παραμένουν σήμερα σε ακόμη χαμηλότερα επίπεδα, παρά το ότι το μοναδικό πρόβλημα που «λύθηκε» (από την ελεύθερη αγορά όμως και όχι από τη συγκεκριμένη πολιτική), είναι η κερδοσκοπία στο χώρο των ακινήτων.

 Ας σημειωθεί εδώ ότι, τα επισφαλή ως άνω δάνεια των αμερικανικών νοικοκυριών, υπολογίζονται από κάποιους οικονομολόγους ότι υπερβαίνουν τα συνολικά ίδια κεφάλαια όλων των αμερικανικών τραπεζών! Σε σχέση με τη συγκεκριμένη θέση, είτε ισχύει επακριβώς, είτε όχι, είμαστε της άποψης ότι, εάν παρ’ ελπίδα «συνέβαινε» να χρεοκοπήσει μία ακόμη «συστημική» τράπεζα στις Η.Π.Α. (κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει μία τέτοια «σκοτεινή» πιθανότητα), η παγκόσμια αλυσιδωτή αντίδραση που θα επακολουθούσε δεν θα είχε καμία απολύτως σχέση με προηγούμενες - θα ήταν πρωτόγνωρη και ενδεχομένως μη ανατρέψιμη (αναφερόμαστε πάντοτε στην πραγματική Οικονομία, αφού συνήθως τα χρηματιστήρια ακολουθούν δικούς τους «κανόνες» – συχνά «μακράν» του σημείου ισορροπίας).

Περαιτέρω, αργότερα εμφανίσθηκαν και στην Ευρώπη πολλές, «εισαγόμενες», ανάλογες και διαφορετικές (όπως η ευρωπαϊκή κρίση «συνοχής» και αλληλεγγύης για παράδειγμα), «συστημικές» και μη δυσλειτουργίες οι οποίες, εντεινόμενες από τον αυξανόμενο ανταγωνισμό των νέων καπιταλιστικών χωρών που κατόρθωσαν να ξεπεράσουν σε κάποιο βαθμό τους πρώτους προβληματισμούς τους (Ασιατική, Ρωσική, Νοτιοαμερικανική κλπ κρίση), καθώς επίσης από τη λεηλασία μας (με το «μας» εννοούμε πάντοτε την Ευρώπη και όχι μόνο την Ελλάδα) εκ μέρους κάποιων αμερικανικών πιστωτικών ιδρυμάτων (Lehman Brothers κλπ), μας οδήγησαν στην παρούσα, οδυνηρή και άκρως επικίνδυνη για το μέλλον μας, κατάσταση.